Του Ηλία Παντελίδη*
Ο ήλιος της ανατολής αναδυόμενος από τη θαλάσσια περιοχή της Λατάκιας αφού φωτίσει τα νησάκια Κλείδες στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα, και τη γη του Ριζοκαρπάσου μετά φωτίζει τη δεύτερη, από τα ανατολικά κοινότητα της Κύπρου, την Αιγιαλούσα. Όλο το διαμέρισμα Καρπασίας από τα νησάκια Κλείδες μέχρι την Ακανθού είναι η χερσόνησος των Αγίων και των Ηρώων. Κάπου στο ανατολικό τμήμα της Χερσονήσου είναι και η κωμόπολη Αιγιαλούσας. Σήμερα δεν θα θρηνήσουμε επί ερειπίων. Απλά θα υμνήσουμε την Αιγιαλούσα και την παιδεία αυτής.
Ο φωτεινός εκπαιδευτικός Γεώργιος Σ. Φραγκούδης περιπατώντας τον 19ον αιώνα, από το Ριζοκάρπασο να πάει στη Γιαλούσα βίωσε το πιο κάτω δίστιχο:« Από το Ριζοκάρπασον να πάω στη Γιαλούσα. Δεν είδασιν τα μάθκια μου τέτοιαν μαυρομματούσα». Στη Γιαλούσα συνάντησε και νυμφεύθηκε την όμορφη Σοφία Παπαμιχαήλ. Ο ιδρυτής της «Παντείου Σχολής» Γ.Σ. Φραγκούδης, πολυμαθής και πολυσχιδής έγραψε στη σελίδα 409 του βιβλίου του «ΚΥΠΡΙΣ»:-«Το Καρπάσιον φύσει είναι εν των αξιολογοτέρων μερών της ωραίας Κύπρου. […] Ο θέλων να ίδη εν Κύπρω ωραίας γυναίκας και άνδρας υψηλούς και ρωμαλέους, ας επισκεφθή το Καρπάσιον, και ιδία τας δύω μεγαλειτέρας αυτού κώμας Γιαλούσαν και Ριζοκάρπασον.»
Στη σελίδα 412 έγραψε: -«[…] διερχόμεθα διά της Γιαλούσας (Αιγιαλούσης ως παρά τον αιγιαλόν ευρισκομένης), ένθα υπάρχουσιν λείψανα βυζαντινών ναών και πολλά ερείπια και σπήλαια. Η ενταύθα παραλία φαίνεται, ότι ήτον η Αχαιών Ακτή, ένθα ο Τεύκρος προσωρμίσθη…».
Το κυπριακό φως
Η κωμόπολη της Αιγιαλούσας είναι ένας τόπος λουσμένος στο φως. Εκεί που ο κάμπος της Γιαλούσας τελειώνει αρχίζουν οι λοφίσκοι. Ανατολικά από το γλυκό εποχιακό ποταμάκι που το λένε «Γλυκοποτάμι» έστεκε αγέρωχο ένα εντυπωσιακό λευκό κτήριο. Στο αέτωμα της πρόσοψης γράψανε οι κτήτορές του, που το 1951 εργάσθηκαν εθελοντικά να το κτίσουν: «Ελληνικόν Γυμνάσιον Αιγιαλούσης». Η θέα από τη στέγη, ακόμη και από την αυλή του κτηρίου αυτού ήταν μοναδική. Αγναντεύει ο καθείς την Αχαιών Ακτή, το μπλε της θάλασσας και του ουρανού, το πράσινο των λόφων και του κάμπου. «Το σπίτι, ας του νοθέψανε το σχήμα και το χρώμα· και ανόθευτο κι αχάλαστο, και με προσμένει ακόμα». Σοφά λόγια έγραψε το 1918 ο Παλαμάς. Σήμερα θα έλεγε: «τι κι αν σε γκρέμισε ο κατακτητής , εσύ ολόρθο στέκεις στην καρδιά κάθε Γιαλουσίτη».
Το Ελληνικόν Γυμνάσιον
Τον περασμένο αιώνα αν περνούσες από εκεί κοντά θα άκουες τον Παύλο Ξιούτα να μιλά με τον Νίκο και την Κλαίρη Αγγελίδου για όνειρα και ελπίδες και να επεξηγεί πως συντόνισε το μισό διαμέρισμα Καρπασίας να συνεισφέρει οικονομικά και να εργασθεί εθελοντικά στο κτίσιμο ενός πανέμορφου «Ελληνικού Γυμνασίου Αιγιαλούσης». Θα άκουες επίσης τον φιλόλογο Γιάννη Σπανό να μιλά για τους επτά λόφους της Γιαλούσας (Οι εφτά λόφοι του Γιάννη είναι: Γλυκοποτάμι, Πογιατζίνας, Καλλή, Σπανού, Αρχαγγέλου, Προδρόμου, Δημοτικού). Θα άκουες και τον εκπαιδευτικό Νίκο Παλλαρή να μιλά για την Αγγλογαλλική Σχολή που ίδρυσε στη Λευκωσία. Μετά θα μιλούσε ο Γιώργος Μουρούζης και τελευταία φωνή, ποιητική, αυτή του Θεοδόση Νικολάου να λέει και να γράφει: «Η εποχή μας είναι μια εποχή σύγχυσης. Κι ίσως το πιο χαρακτηριστικό της στοιχείο να είναι τούτο: όσο φως ποταμίζει ανάμεσά μας, άλλο τόσο σκότος έρχεται και μας τυλίγει μέσα στα κύματά του. Πραγματικά η εποχή μας είναι η αποθέωση του φωτός μαζί με τον θρίαμβο της βαρβαρότητας». (Περισσότερα στο βιβλίο Ελληνικόν Γυμνάσιον Αιγιαλούσης, 1948-1976 της Ιωάννας Αλεξάνδρου με επιμέλεια του Πτωχόπουλου Ν. Βάσου.) Δεν ήταν η αρχή της μέσης εκπαίδευσης εδώ στην Αχαιών Ακτή. Προϋπήρχε το 1930 η «Αγγλική Σχολή» του Α.Π. Χωματά. Το 1940 εγκαταστάθηκε εδώ και η σπουδαία «Αγγλική Σχολή Σιακαλλή», που λόγω του μεγάλου πολέμου μεταφέρθηκε στη Γιαλούσα από το Βαρώσι. Ο Νίκος του Γεωργίου Λαδά του καπνέμπορα γεννήθηκε την εποχή εκείνη στην Αιγιαλούσα, λόγω της μετακίνησης του σχολείου. Το 1949 λειτούργησε η «Ανωτέρα Εμπορική Σχολή Αιγιαλούσης». Η Γιαλούσα είχε σπουδαίο νηπιαγωγείο από το 1927.
Κακούλλειον Δημοτικό
Αργότερα κτίσθηκε το «Κακούλλειον» Δημοτικό με δωρεά της κυρίας Κακούλλας. Προηγουμένως το παλιό κτήριο του δημοτικού βρισκόταν στον περίβολο της εκκλησίας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Στη διπλανή Αγία Τριάδα, ανατολική γειτονιά της Γιαλούσας τότε, λειτουργούσε δημοτικό από το 1906 και το 1965 κτίστηκε και τρίτο δημοτικό σχολείο, κοντά στο γυμνάσιο, στον λόφο ανατολικά από το Γλυκοποτάμι. Στο Κακούλλειο Δημοτικό δίδαξαν σοφοί εκπαιδευτικοί. Ο Σάββας Παντελή και η Μαριγώ Γεωργίου το 1888, ο Ιωάννης Ζαχαρούδης και ο Χριστόφορος Πασχαλίδης το 1911, ο Πέτρος Παπαδόπουλος και ο Πέτρος Μηξίδης το 1956, το 1966 ο Απόστολος Ιγνατίου και άλλοι πολλοί. Η δημοτική εκπαίδευση στη Γιαλούσα αρχίζει στα μέσα του 19ου αιώνα με καταγραμμένα δεδομένα το έτος 1862.
Ο πεφωτισμένος λόγιος Ιερώνυμος Ι. Περιστιάνης, γράφει στο ιστορικό του έργο Ιστορία των Ελληνικών Γραμμάτων [Εν Λευκωσία 1930, Τύποις «Θεσσαλονίκης», ανατύπωση Επιφανίου 2000, σελίδα 335:
«Αιγιαλούσα
Ο πρώτος διδάξας τα «κοινά Γράμματα»(Παιδαγωγίαν, Οκτώηχον και λοιπά εκκλησιαστικά βιβλία) ήτο ο Παπά Χριστόδουλος Χατζή Γρηγόρη Κουφού, εγχώριος.
Δεύτερος ο Οικονόμος Παπά Κυριακός.
Τρίτος ο Παπά Λεόντιος Νεοφύτου.
Ούτοι εδίδαξαν προ του 1862 και επληρώνωντο υπό των γονέων των μαθητών 40-50 γρ. ετησίως και ελάμβανων τρόφιμα κάθε Σάββατο. Από του 1861-1878 εδίδαξαν οι εξής κατά σειράν:
1 Ο εκ Βάσης Αχιλλεύς Νικολάου Ιεροψάλτης, 1862-1864 (όρα σχολείον Βάσης).
2 Ο Γιαννούλλης Καΐρη εξ Ελλάδος, μαθητής του πολλού Θεόφιλου Καΐρη, δι’ ο και εντολή του τότε Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου (1854-65) επαύθη τω 1864-65. Ούτος ίδρυσεν σχολείον με τάξεις, ηκολούθει την αλληλοδιδακτικήν μέθοδον και εισήγαγεν αριθμητικήν και γραφήν. Οι γονείς συνέδραμον εις την πληρωμήν του μισθού του, ήτο ανωτέρας μορφώσεως άνθρωπος.
3 1865-1868, εδίδαξεν ο Ξενοφών Φιλιππίδης εκ Λευκωσίας. Και ούτος ηκολούθει το σύστημα διδαχής του προκατόχου του και επληρώνετο με τον ίδιον τρόπον.
4 1868 1870. Ο Μιχαήλ Χ’’ Αντώνη Κάλαττα εξ Αιγιαλούσης αυτόθι μαθών γράμματα εδίδασκε τα Κοινά Γράμματα.
5 1870 1873. Ο Νικόλαος Ιερωνυμίδης, εκ Λάρνακος εδίδαξεν επίσης τα Κοινά. Ούτος ήτο και ψάλτης και επληρώνετο ως και οι προκάτοχοί του.
6 1873- 1878. Ο Χριστοφής Χ’’ Μιχαήλ εκ Παλλουριώτισσης εδίδαξεν εις το σχολείον με τάξεις (Αλληλοδιδακτικόν)».
Για την περίοδο αυτή σημαντική και επιβεβαιωτική είναι η αναφορά του άλλου πεφωτισμένου λόγιου Λοΐζου Φιλίππου. Ούτος έγραψε περίπου τα ίδια στο βιβλίο του «Τα ελληνικά γράμματα εν Κύπρω» εν Λευκωσία 1930 επανέκδοση Επιφανίου 2000. Στη σελίδα 310 ο Λ. Φιλίππου με τόλμη περισσή γράφει:
«Ο Ξενοφών Φιλιππίδης εκ Λευκωσίας ηλικίας 25-28 ετών διεδέχθη τον Γιαννούλλην. Εδίδαξεν επί τριετίαν (1865-1868). Εξεδιώχθη της κοινότητος διότι διεκόρευσε παρθένον επί υποσχέσει γάμου και δεν εξεπλήρωσε την υπόσχεσιν του. Τούτο αναφέρομεν διά να δείξωμεν, ότι αι κοινότητες της Κύπρου δεν ηνείχοντο τους ηθικώς παρεκτρεπομένους διδασκάλους».
Η μεταλαμπάδευση των γνώσεων αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη για την πρόοδο και ανάπτυξη της κωμόπολης της Αιγιαλούσας, παρά το γεγονός πως η αγγλική και η πρώιμη κυπριακή διακυβέρνηση, μετά το 1960, άφησαν τις αγροτικές και ακριτικές περιοχές υποβαθμισμένες. Ο άνθρωπος περπάτησε στο φεγγάρι (1969) όταν η Αιγιαλούσα μετρούσε λίγους μήνες από την εγκατάσταση ηλεκτρικού και τηλεφωνικού δικτύου. Το γεγονός πως πολλοί μαθητές τελείωσαν το δημοτικό σχολείο με λάμπες πετρελαίου «Λουξ» δεν τους εμπόδισε να κυνηγήσουν το όνειρο μιας μέσης παιδείας καλύτερης από αυτή που προσέφερε το Ελληνικό Γυμνάσιο Αιγιαλούσης. Κάποιοι φοίτησαν στην Αγγλική Σχολή Λευκωσίας, άλλοι στην Αγγλογαλλική Σχολή του Γιαλουσίτη Νίκου Παλλαρή, στο Γυμνάσιο Κύκκου και αλλού. Αρχική επιθυμία κάποιων από αυτούς ήταν η συνέχιση ανωτάτων σπουδών στη Βρετανία. Στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αιγιαλούσας δίδαξαν κατά καιρούς πολύ σπουδαίοι εκπαιδευτικοί από Κύπρο και Ελλάδα και πολλοί επιμελείς απόφοιτοι του γυμνασίου εξελίχθηκαν σε πεφωτισμένους επιστήμονες, σε πολλούς κλάδους. Ζωντανή απόδειξη πως ακόμη και με υποβαθμισμένη μέση εκπαίδευση πολλά μπορεί να κάνει ο άνθρωπος εις πείσμα των καιρών.
Μια αστραπή και ο διασκορπισμός
Αμαχητί εισήλθαν οι Τούρκοι στην κωμόπολη το Σάββατο 17 Αυγούστου 1974. Πολυβόλησαν το άγαλμα του ήρωα Σταύρου Στυλιανίδη και έφυγαν. Ήρθαν ξανά στις 19 του μήνα με όπλα πολλά και με κατάλογο εννιά ατόμων. Τους απήγαγαν και τους δολοφόνησαν. Τις επόμενες μέρες απήγαγαν άλλους τρεις που η τύχη τους ακόμη αγνοείται. Αυτοί είναι οι δώδεκα της Γιαλούσας. Πριν την τρίτη προδοσία του Αυγούστου που την είπανε «αναδίπλωση» και την είσοδο των Τούρκων στην κωμόπολή μας, επτά παλικάρια πρόλαβαν και θυσιάστηκαν στο πεδίο των μαχών. Δύο από αυτούς αγνοείται η τύχη τους. Για όλους αυτούς και για τα εγκλήματα κατά των εγκλωβισμένων και για το έγκλημα του διασκορπισμού θα ακολουθήσει σύντομα ειδικό δημοσίευμα.
Η Αιγιαλούσα ζει
Τον Αύγουστο του 2024 αυτό που λέμε είναι πως Η Αγιαλούσα ζει. Ζει στην οικουμένη, εκεί που υπάρχουν ακόμα πρόσωπα γεννημένα στην Αιγιαλούσα, εκεί που οι απόγονοί μας ζουν και αναπνέουν Αιγιαλούσα. Όποτε βλέπουν μπλε θυμούνται τον τόπο μας, όποτε βλέπουν αιγιαλό θυμούνται την Αιγιαλούσα. Εις πείσμα των καιρών και κάποιων ανθρώπων, αυτό που μπορώ να πω είναι πως σήμερα η λέξη Αιγιαλούσα έχει μια διπλή έννοια. Ο αρχέγονος τόπος, η Αχαιών Ακτή, τα δαντελωτά ακρογιάλια, ο κάμπος, οι λόφοι και το δάσος μας είναι εκεί. Εμείς… δεν είμαστε εκεί που θέλουμε να είμαστε. Ζούμε όμως παντού, διασκορπισμένοι σε διακόσιες γειτονιές της μη κατεχόμενης Κύπρου και παντού στην οικουμένη. Πολλοί, με σχεδόν διπολική διάθεση… αναπολούμε και ευχαριστούμε τον Θεό που αξιωθήκαμε σε μια τέτοια κωμόπολη να ζήσουμε. Σαν έτοιμοι από καιρό, σαν θαρραλέοι προσδοκούμε για τα καλύτερα, έτοιμοι για τα χειρότερα.
*Κοινοτάρχη κωμόπολης Αιγιαλούσας
